پیشینه آذین و تذهیب در هنر کتاب آرایی ایران، به دوره ساسانی می رسد. بعد از نفوذ اسلام در ایران، هنر تذهیب در اختیار حکومتهای اسلامی و عرب قرار گرفت و «هنر اسلامی» نام یافت. اگر چه زمانی این هنر از بالندگی فرو ماند، اما مجددا پویایی خود را به دست آورد. چنانکه در دوره سلجوقی مذهبان، آرایش قرآنها، ابراز و ادوات، ظرفها، بافته ها و بناها را پیشه خود ساختند و چندی بعد، در دوره تیموری این هنر به اوج خود رسید و زیباترین آثار تذهیب شده به وجود آمد.

هنرمندان نقاش، صحافان و صنعتگران ، به خواست سلاطین از سراسر ایران فراخوانده شدند و در کتابخانه های پایتخت به کار گمارده شدند. بدین ترتیب ، آثار ارزشمند و با شکوهی پدید آمد. در دوره صفوی ، نقاشی، تذهیب و خط در خدمت هنر کتاب آرایی قرار گرفت و آثاری به وجود آمد که زینت بخش موزه های ایران و جهان است. اما رنج هنرمندان بی ارج ماند و ارزش آنان در زمان زندگیشان شناخته نشد و هنر نقاشی به ویژه تذهیب ، پس از دوره صفوی از رونق افتاد. اگر چه هجوم فرهنگ غرب به ایران، حرکت پیشرو این هنر را کند ساخت ، ولی با زحمت هنرمندان متعهد و دوستداران هنر این مرز و بوم، شعله هنر تذهیب همچنان فروزان است.

شاید بتوان تاریخ آرایش و تذهیب قرآن را هم زمان با نوشتن آن دانست به این معنی که نخست به منظور تعیین سر سوره ها، آیه ها، جزوه ها و سجده ها آن را به نوعی تزئین می کردند. رفته رفته علاقه مفرط مسلمانان به قرآن و همچنین عشق به تجمل، هنرمندان را بر آن داشت تا در تذهیب آن دقت بیشتری به کار برند و در نتیجه این آثار از سادگی بیرون آمد و جنبه تزئینی به خود گرفت به خصوص قرآن هایی که در برای امرا و بزرگان نوشته می شد. این امر خود یکی از علل توجه هنرمندان به تزیین بیشتر و موجب تکامل فن تذهیب شد.

فهرست مطالب

مقدمه .......................... 1

فصل اول

تاریخچه .................... 6

تعریف تذهیب .......................... 13

ریشه یابی لغت تذهیب ....................14

واژگان تذهیب: ........................... 17

ابرک ................................. 17

اسلیمی (اسلامی) ................... 17

بند اسلیمی.....................17

تاج ........................18

جدول...........18

ختایی ...........18

داغ....................................18

دهن اژدر...............................18

سنجاق نشان .................... 18

شرفه........................ 19

شمسه............... 19

شمسه کوچک ..... 19

فرنگی 20

فصاصی 20

کتیبه سرلوحه ............ 20

کمند زرین ........................ 21

کره .......................... 21

لچک ترنج ....................... 21

لچکی واگیره ............ 21

ترنج .................. 22

سرترنج .......................... 22

سرلوحه.............. 23

کتیبه ..................... 23

ترصیع ................... 24

حاشیه .................. 24

قوس حلزونی ..........25

فصل دوم

مکتب های تذهیب ................... 25

ابزار و مواد کار: ......29

قلم مو.......... 29

طلا و نقره ................... 30

مهره ................................ 31

کاغذ ......................... 32

صفات مهم کاغذ ........... 32

رنگ ................. 33

پرگار، ترلینگ، خط کش ...............34

شیوه کار تذهیب ..........35

اصول قابل اهمیت در کلیات نقش ........40

فصل سوم

ختایی و اسلیمی (دیرینگی و ریشه مشترک) ................ 42

تعریف ختایی و گونه های آن ..................... 43

اسلیمی ............46

تعریف اسلیمی و گونه های آن ............. 47

صورت اسلیمی ................ 52

تزئین اسلیمی ...................... 53

چنگ و گره ................. 54

نشان و انواع آن: ........ 55

لچک نشان یا کتیبه نشان ....... 55

بته جقه نشان ........... 56

دل نشان ........... 56

ابرک نشان (اسلیمی ماری) ....56

نشان و اصل قاعده (نقش در نقش) .......57

تکوین نقوش (ترکیب اسلیمی و ختایی) ........ 58

جایگاه نشان ها در شمسه ........ 58

گره سازی .......... 59

شرفه ........... 59

فصل چهارم

تحول هنر در تذهیب.................... 60

طراحان و مذهبان قدیم ....................... 63

طراحان و مذهبان معاصر .................. 66

فصل پنجم

طرح نشان ........................................... 72

طرح ترنج .......................................... 73

طرح کتیبه .................... 74

طرح لچک ...................75

طرح تاج و سرلوح ........................................... 76

طرح واگیره اسلیمی و ختایی ..................... 78

طرح حاشیه ........... 79

منابع و مآخذ 80